Χένρικ Ίψεν (1828-1906)

Κώστας Γόγαλης, Modern Greek, Haef-Psychico College

Ο Ίψεν ήταν το δεύτερο παιδί μιας εύπορης αστικής οικογένειας της Νορβηγίας. Όμως η χρεωκοπία του πατέρα του όταν ήταν επτά χρονών και η σπάταλη ζωή του, τον έκαναν να δει όχι μόνο τη θετική εικόνα της αστικής τάξης αλλά και την αρνητική.

Η μητέρα του Ίψεν ενδιαφερόταν για την τέχνη και το θέατρο και ο ίδιος ως παιδί κλεινόταν στο δωμάτιό του για να παίξει με τις ζωγραφιές του και τις κούκλες, παίζοντας κουκλοθέατρο. Του άρεσαν η ζωγραφική και το σχέδιο και έγραφε σατιρικά κείμενα συνοδευμένα με σκίτσα. Αντίθετα με τη μητέρα του, ο πατέρας του ήταν βίαιος και τυραννικός και έτσι ο νεαρός Ίψεν ήταν μάλλον απομονωμένος, ντροπαλός και με αίσθηση του χιούμορ.

Η τυπική του εκπαίδευση ήταν βοηθός φαρμακοποιού και δεν είχε ευκαιρίες να πάει στο θέατρο. Τα διαβάσματά του όμως, όπως Σαίξπηρ, Σίλλερ, σκανδιναβική μυθολογία , Έλληνες και Λατίνοι κλασικοί και η Βίβλος επέδρασαν καθοριστικά στη διαμόρφωσή του.

Το νορβηγικό θέατρο εκείνη την περίοδο ήταν επηρεασμένο από το δανικό, αλλά υπήρχε η ανάγκη για κάτι περισσότερο εθνικό. Το Εθνικό Θέατρο του Μπέργκεν και το Νορβηγικό Θέατρο της Κριστιανίας (σημερινό Όσλο) του έδωσαν την ευκαιρία να παρουσιάσει τα πρώτα του έργα και να δουλέψει ως σκηνοθέτης.

Η παραμονή του στην Ιταλία και στη Γερμανία καθόρισε την πορεία του, γιατί ερχόμενος σε επαφή με νέα καλλιτεχνικά ρεύματα έγραψε τα πιο σημαντικά έργα του. Ήταν το πέρασμα από το σκοτάδι στο φως.  Δημοσίευε τα έργα του πριν ανέβουν στη σκηνή με πολλές σκηνικές οδηγίες που προσδιόριζαν τον τρόπο ανεβάσματος τους.

Τα έργα του χαρακτηρίζονται, ειδικότερα τα τελευταία, από την ψυχολογική ένταση που προκαλούν, τη νατουραλιστική γραφή και το συμβολισμό. Θα μπορούσε κανείς να περιγράψει το έργο του ως ποιητικό νατουραλισμό. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι απλή, οι καταστάσεις καθημερινές, αλλά η αναζήτηση είναι υπαρξιακή. Η συμβολή του στη θεατρική ιστορία ήταν η συνέχιση της ευρωπαϊκής παράδοσης του τραγικού. Στα έργα του απεικονίζει τους ανθρώπους από τη μεσαία τάξη της εποχής του, είναι αυτοί οι άνθρωποι των οποίων η ζωή ξαφνικά αναστατώνεται καθώς έρχονται αντιμέτωποι με μια βαθιά κρίση. Έχουν ακολουθήσει τυφλά έναν τρόπο ζωή που οδηγεί σε προβλήματα και  είναι οι ίδιοι υπεύθυνοι για την κρίση που αντιμετωπίζουν.

Στις ψυχολογικούς αναλύσεις του αποκαλύπτονται  αρνητικές δυνάμεις (που ο ίδιος τους αποκαλεί "δαίμονες" και "τρολ") στο μυαλό των ανθρώπων αυτών. Στα ώριμα έργα του, στα τελευταία 15 χρόνια της δημιουργίας του, αρχής γενομένης  με την Αγριόπαπια (1884), ο ρεαλισμός, ο συμβολισμός, καθώς και η βαθιά  ψυχολογική ανάλυση αλληλεπιδρούν. Είναι αυτή η φάση της δουλειάς του που ώθησε τους ειδικούς να τον αποκαλέσουν, δικαίως ή αδίκως, "Φρόιντ του θεάτρου". Σε κάθε περίπτωση, ο Φρόιντ και πολλοί άλλοι ψυχολόγοι έχουν κάνει χρήση των ανθρώπινων πορτρέτων του Ίψεν, ως βάση για την ανάλυση του χαρακτήρα ή ακόμα και για να επεξηγήσουν τις δικές τους θεωρίες. Η επιρροή του Φρόιντ, καθώς και η κυριαρχία της ψυχανάλυσης σε γενικές γραμμές, είχαν σημαντική επίδραση στον τρόπο με τον οποίο ο νορβηγός δραματουργός έχει μελετηθεί. Ο απολογισμός του της ανθρώπινης ζωής είναι από μια οξεία κοινωνιολογική και ιδεολογική σκοπιά. Ίσως αυτή είναι η ουσία της τέχνης του, αυτό που μετατρέπεται σε υπαρξιακό δράμα και εξερευνά πολλές πτυχές της ζωής. 

Στο “Τα στηρίγματα της Κοινωνίας” (1877) και στο "Όταν οι νεκροί ξυπνούν" (1899), οδηγούμαστε ξανά και ξανά στον ίδιο περίγυρο. Οι χαρακτήρες του χαρακτηρίζονται υποστηρικτές της καθιερωμένης αστικής ζωής. Παρ’ όλα αυτά, ο κόσμος τους απειλείται και απειλεί. Αποδεικνύεται ότι ο κόσμος αυτός βρίσκεται σε κίνηση  και θέτει σε κίνδυνο την καθιερωμένη κοινωνική τάξη. Εδώ βλέπουμε πώς η διαδικασία έχει ψυχολογική, ιδεολογική και κοινωνική διάσταση. Ωστόσο, αυτό που κινεί την όλη διαδικασία είναι η ανάγκη για αλλαγή, κάτι που πηγάζει από τη βούληση του ατόμου.

Munch, Πορτραίτο του Ίψεν

Με αυτή την έννοια, ο Ίψεν είναι ένας δραματουργός με έντονη ιδεολογική τοποθέτηση. Αυτό φυσικά δε σημαίνει ότι το κύριο μέλημα του ήταν η διδακτική χρήση του θεάτρου, ή η διεξαγωγή μιας αφηρημένης ιδεολογικής συζήτησης. Μερικοί από τους επικριτές του, σύγχρονοι και κατοπινοί, τον  είχαν  κατηγορήσει γι’ αυτό. Ωστόσο, η βάση της ανθρώπινης απεικόνισης του Ίψεν συνίσταται στην απάντηση στο ερώτημα για την αξία της ανθρώπινης ζωής και την κατανόηση της ύπαρξης. Άλλωστε στον κόσμο που δημιούργησε  η πίστη και η τάξη απουσιάζουν, όχι από μια εξωτερική επίθεση, αλλά από την εσωτερική αστάθεια. Ο “ιδεαλισμός” είναι υποκρισία, μάσκα με την οποία οι άνθρωποι γυρεύουν να προφυλαχθούν από τις πραγματικότητες της κοινωνικής και προσωπικής ζωής. “Ο συμβολισμός του τον διευκολύνει να διαρθρώσει αυτό το όραμα ενός κόσμου εγκαταλειμμένου από το Θεό” (Στάινερ, 1988: 104).

Βιβλιογραφία

·       

Fischer-Lichte E. (2002), Histrory of European Drama and Theatre, Translated by Riley J., Routledge, London.

Hartnoll Phyllis (2006), The Theatre. A Concise History, Thames & Hudson, London.

  Στάινερ Τζώρτζ (1988), Ο θάνατος της Τραγωδίας, μετάφραση Κονδύλης Φ., Δωδώνη, Αθήνα.